ιστολογία

Κλάδος της ανατομικής που ασχολείται με τη μελέτη των ιστών (επιθηλιακός, νευρικός, μυϊκός, συνδετικός και υγροί ιστοί αίμα και λέμφος). Πρακτικά η ι. επεκτείνει την έρευνά της έως τα κύτταρα, αλλά το κεφάλαιο της κυτταρολογίας, λόγω της συνεχούς εξέλιξης των σχετικών ερευνών, αποτελεί σήμερα ιδιαίτερο επιστημονικό κλάδο. Από την ι. πολλοί μελετητές διακρίνουν τη μικροσκοπική ανατομική, η οποία ασχολείται ιδιαίτερα με τη μελέτη της δομής μεμονωμένων οργάνων. Η ι. γεννήθηκε με την ανακάλυψη του μικροσκοπίου (17ος αι.) και αρχικά ήταν απλώς περιγραφική. Όμως, στα τέλη του 19ου αι. δέχτηκε σημαντική ώθηση από την τεχνολογική εξέλιξη του μικροσκοπίου και την ανακάλυψη του μικροτόμου σε συνδυασμό με την πρόοδο των βιολογικών επιστημών· τότε γεννήθηκε η ιστοφυσιολογία. Πιο πρόσφατες είναι η ιστοχημεία και η ιστοφυσική· η πρώτη έχει ως αντικείμενο μελέτης τη χημική σύσταση των δομικών υλικών των ιστών και χρησιμοποιεί ειδικές τεχνικές που επιτρέπουν την εντόπιση των χημικών συστατικών στο κύτταρο, ενώ η ιστοφυσική μελετά τα φυσικά φαινόμενα που συμβάλλουν στη σύσταση των ιστών και στις εκδηλώσεις των λειτουργιών τους. Εκτός από αυτά η ι. ασχολείται και με τη μελέτη των παθολογικών ιστών· σε αυτή την παθολογική ι. ή παθολογική ανατομική ανήκει το σπουδαίο κεφάλαιο της ιστολογικής διαγνωστικής που ασχολείται με τη διάγνωση νόσων με μικροσκοπικές εξετάσεις ιστών που αφαιρέθηκαν από τον ασθενή, μέθοδος που χρησιμοποιείται κυρίως για τη διάγνωση των νεοπλασιών (βιοψία). Σήμερα η ι. διαθέτει πολυάριθμες τεχνικές και ερευνητικές μεθόδους. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατό για παράδειγμα, να εξεταστούν με το μικροσκόπιο ζώντες ιστοί· γι’ αυτό τον σκοπό χρησιμοποιείται το μικροσκόπιο αντίθεσης φάσης ή, λιγότερο συχνά, συσκευές με υπεριώδεις ή υπέρυθρες ακτίνες. Η τεχνική αντίθεσης φάσης επιτρέπει, μεταξύ των άλλων, να καταγράφεται σε κινηματογραφικό φιλμ η δυναμική φυσιολογικών φαινομένων, όπως η διαίρεση των κυττάρων. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων η ιστολογική εξέταση πραγματοποιείται με το οπτικό μικροσκόπιο και συνηθισμένο φωτισμό σε ένα τεμάχιο ιστού που έχει δεχτεί κατάλληλη προετοιμασία. Η τελευταία έχει σκοπό τη διατήρηση του τεμαχίου του ιστού και την τομή του σε λεπτότατες φέτες, ενώ διατηρείται όσο το δυνατόν περισσότερο η φυσιολογική μορφολογία των συστατικών του. Οι τεχνικές ιστολογικής επεξεργασίας περιλαμβάνουν τέσσερα στάδια: α) μονιμοποίηση του ιστού, διαδικασία που πραγματοποιείται συνήθως με χημικά μέσα τα οποία προκαλούν τον θάνατο των συστατικών του και τα καθιστούν αδιάλυτα διαφυλάττοντας την αμετάβλητη κατάσταση του ιστού· β) εγκλεισμός του τεμαχίου του ιστού που μονιμοποιήθηκε σε ημίσκληρη ουσία ώστε να δημιουργηθεί ένα ομοιογενές σύνολο που διευκολύνει την τομή του σε λεπτότατες φέτες· για τον εγκλεισμό χρησιμοποιούνται παραφίνη, ζελατίνη και για μερικές ειδικές έρευνες συνθετικοί κηροί διαλυτοί σε νερό ή μετακρυλικές ρητίνες· γ) τομή, που πραγματοποιείται με ένα ειδικό όργανο, τον μικροτόμο, καθώς το πάχος των φετών φτάνει περίπου τα 20 μm (μικρομέτρα)· για το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, που ανακαλύφθηκε στις αρχές του 20ού αι., πρέπει να γίνουν τομές πάχους 50 μm και η τομή μπορεί να γίνει και σε τεμάχιο ιστού που δεν έχει μονιμοποιηθεί ούτε εγκλειστεί, αλλά απλώς έχει σκληρυνθεί με βαθιά κατάψυξη· δ) χρώση (χρωματισμός), η οποία επιτυγχάνεται με φυσικές ή συνθετικές χρωστικές ουσίες και επιτρέπει τη διάκριση πολλών δομικών συστατικών, που στην απευθείας μικροσκοπική εξέταση δεν θα ήταν εφικτή γιατί τα τελευταία έχουν παρόμοιο δείκτη διάθλασης· πραγματοποιούνται γενικές χρώσεις για να μεγαλώσει η αντίθεση ανάμεσα στα διάφορα συστατικά του ιστού και ειδικές χρώσεις για την αναγνώριση ειδικών στοιχείων. Υπάρχουν και άλλες πολυάριθμες τεχνικές περιορισμένης χρήσης για την προετοιμασία των ιστολογικών παρασκευασμάτων. Μεταξύ αυτών είναι η λυοφιλίωση, η οποία επιτρέπει τη μέγιστη διατήρηση της δομής του κυττάρου και επιτυγχάνεται με ταχεία κατάψυξη του ιστού που πρόκειται να εξεταστεί σε πολύ χαμηλή θερμοκρασία (π.χ. υγρό άζωτο) και στη συνέχεια την αφυδάτωσή του σε περιβάλλον κενού. Η εξέταση του ιστολογικού παρασκευάσματος, εκτός από τις μικροσκοπικές συσκευές που προαναφέρθηκαν, μπορεί να πραγματοποιηθεί σε σκοτεινό οπτικό πεδίο, με το πολωτικό μικροσκόπιο, το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, το μικροσκόπιο φθορισμού, το μικροσκόπιο με κρύσταλλο χαλαζοπυρίτη (ιστοφασματογραφία), την αυτοραδιογραφία· η διαφορετική απορρόφηση των ακτίνων ρέντγκεν από τα διάφορα συστατικά των ιστών αποτελεί τη βάση μιας άλλης εξεταστικής μεθόδου, της ιστοραδιογραφίας, στην οποία η εικόνα που παρουσιάζεται με την ακτινογραφία του εξεταζόμενου ιστού αποτυπώνεται σε ένα φωτογραφικό φιλμ και στη συνέχεια μεγεθύνεται μέχρι 300-400 φορές. Μεταξύ των τεχνικών της πειραματικής ι. αξίζει να αναφερθούν η ιστοκαλλιέργεια και η μικροχειρουργική. Η τελευταία περιλαμβάνει όλες εκείνες τις πράξεις που μπορούν να διενεργηθούν στα κύτταρα με μικροσκοπικό έλεγχο· πράγματι είναι δυνατόν με τα κατάλληλα όργανα να γίνουν εγχύσεις ή δειγματοληψίες, διαμελισμοί κ.ά. σε μικροσκοπικά δομικά στοιχεία με σπουδαία αποτελέσματα στο πεδίο της ιστοφυσιολογίας. (Βοτ.) Η ι. στη βοτανική αποτελεί κλάδο της μορφολογίας των φυτών και ασχολείται με τη μελέτη των φυτικών ιστών, δηλαδή των συνόλων κυττάρων που επιτελούν συγκεκριμένη λειτουργία. Εκτός από τη δομή τους, μελετά επίσης τις διαφοροποιήσεις που υφίστανται τα κύτταρα για να μπορέσουν οι ιστοί να εκτελέσουν τις ειδικές τους λειτουργίες. Είναι μια μελέτη πολύ ενδιαφέρουσα που συμβάλλει ώστε να γίνει αντιληπτή η δομή και η οργανική λειτουργία των φυτών. Οι κατώτεροι οργανισμοί αποτελούνται από ένα μόνο κύτταρο (βακτήρια, μερικά φύκη και ορισμένοι μύκητες), ενώ στους ανώτερους πολυκύτταρους οργανισμούς τα κύτταρα οργανώνονται σε ιστούς, που κατατάσσονται ανάλογα με τη λειτουργία την οποία εκτελούν. Ακόμα και τα κύτταρα που τους συνθέτουν παρουσιάζουν ουσιαστική διαφοροποίηση: στους νεαρούς μεριστωματικούς ιστούς τα κύτταρα διαθέτουν λεπτό τοίχωμα και είναι φτωχά σε χυμοτόπια, ενώ στους ώριμους ιστούς το τοίχωμά τους είναι ποικίλου πάχους και σύστασης. Τα κύτταρα στους ιστούς είναι συνεκτικά τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο, έτσι ώστε τα τοιχώματά τους να εφάπτονται, αφήνοντας σε ορισμένες θέσεις κενούς μεσοκυττάριους χώρους. Στους ιστούς, τα κυτταρικά περιβλήματα των οποίων έχουν υποστεί δευτερογενή πάχυνση όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, στο κολλέγχυμα (είδος στηρικτικού ιστού), οι μεσοκυττάριοι χώροι μπορεί να είναι πάρα πολύ μικροί ή να απουσιάζουν εντελώς. Παραδείγματα ιστολογικών χρώσεων: 1) νεφρικά σωληνάρια χρωματισμένα με τη μέθοδο Azan· 2) υπόφυση χρωματισμένη με αιματοξυλίνη και φλοξίνη· 3) οστίτης ιστός χρωματισμένος με τη μέθοδο Mallory· 4) φαγοκύτταρα που περιέχουν αιμοσιδερίνη, χρωματισμένα με χρωστική που αποκαλύπτει την ύπαρξη σιδήρου: εδώ πρόκειται για κύτταρα από πνευμονική στάση· 5) και 6) συσσωρεύσεις λίπους σε μυϊκές ίνες της καρδιάς και στο συκώτι που αποκαλύπτονται με τη χρωστική Sudan ΙΙΙ.

* * *

η

κλάδος τής ανατομίας που μελετά τον σχηματισμό, την ανάπτυξη και τη σύνθεση τών ιστών τών ζώντων οργανισμών.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. γαλλ. histologie < histo- (πρβλ. ἱστός) + -logie (πρβλ. -λογία < -λόγος < λόγος). Η λ. μαρτυρείται από το 1876 στον Θ. Αφεντούλη].